A fronteira invisíbel: Galiza e Portugal seguen tendo dificultades para crear un espazo cultural común

Un coñecido -ou talvez non tanto como debera- e fermoso debuxo do Álbum Nós de Castelao representa un vello e un neno sentados na beira do Miño mirando cara ao outro lado, a Portugal. O cativo pregunta: "E os da banda d'alá son máis estranxeiros que os de Madrí?". O pé da estampa continúa "Non se sabe o que lle respondeu o vello". En certa forma, desde o punto da actividade cultural, a resposta segue sen coñecerse moi ben. Malia as boas intencións dos colectivos de creadores, as oportunidades de encontro entre a cultura galega e a portuguesa seguen sendo escasas e azarosas. Non se trata de que non existan proxectos comúns: existen múltiples colaboracións en calquera ámbito da creación, mais case sempre se deben a empeños persoais, a relacións estabelecidas por individuos e estruturas que raramente acaban en presenzas continuadas, no desenvolvemento dunha fluidez na circulación de produtos culturais entrambos lados da fronteira. "A proba dese illamento tivémola na pandemia", afirma Camilo Franco, crítico cultural e comisario independente que vén de poñer en marcha un club de lectura na Selic de Compostela que visa a unir lectores de ambos países. "Cando se pecharon as fronteiras, en Tomiño e Vilanova de Cerveira, ou en Tui e Valença houbo malestar e protestas. Hai neses lugares unha certa naturalidade no intercambio económico e na vida cotiá da cidadanía que de súpeto se viu interrompida. Porén, no mundo da cultura non sucedeu nada, non se cancelou nada, ninguén botou de menos ningunha actividade. Pódese afirmar que hai máis integración noutros campos que no cultural, que a comunicación entrambas comunidades prescinde do ámbito da cultura". Pedro Rodrigues, produtor da compañía A Escola da Noite que, xunto con Cena Lusófona (Associação Portuguesa para o Intercâmbio Teatral), organizou o ano pasado a Mostra de Teatro Galego en Coimbra, con vocación bienal, observa que "nas comunidades artísticas existe unha gran curiosidade e un grande interese por saber que é o que se fai desde o outro lado; e, de feito, a maior parte dos proxectos que se teñen desenvolvido desde os anos 70 e 80 parten de iniciativas dos propios artistas, dunha vontade de desenvolver proxectos en conxunto. E, obviamente, existe o factor adicional de ter unha lingua e unha historia en común. Mais a gran dificultade é sempre a irregularidade e a inconstancia da vontade política de apoiar estas iniciativas, tanto dun lado como do outro. Iso impide que as colaboracións poidan manterse no tempo. Nas últimas décadas foron moitos os proxectos que obtiveron moi bo resultado no artístico, e que mesmo tiveron un éxito considerábel co público, mais que logo quedaron parados por esa falta de apoio político das institucións que poderían e deberían dar sustentabilidade a esas iniciativas. Iso provoca que esteamos constantemente comezando desde cero, como se non existise un pasado, o que, á súa vez, dificulta a obtención de mellores resultados a medio e a longo prazo". Camilo Franco apunta, a respecto destas colaboracións que "moitas veces, esa boa intención de querer crear sinerxías contra vento e marea, sen apoio institucional e sen continuidade, leva a xerar proxectos que son interesantes para os creadores, pero que, se cadra, resultan menos interesantes para o público. Eu creo que onde fallamos é precisamente na creación dunha audiencia común, que sinta curiosidade polo que sucede do outro lado. Eu traio este ano a João Tordo á Selic, e quitando unha minoría estatisticamente irrelevante, na Galiza non se coñece a súa obra en absoluto, cando é un escritor cunha enorme presenza mediática en Portugal. E o mesmo sucede con frecuencia do outro lado". Por outra parte, as ferramentas políticas que nalgún momento se crearon para dar apoio ao intercambio cultural esmoreceron sen apenas deixar pegada na vida pública. O Eixo Atlántico, por exemplo, renunciou a ter unha política continuada que permitise un achegamento sistemático entre a creación galega e a portuguesa. "Ese é un bo exemplo de proxecto que obtivo algún suceso nas primeiras edicións das iniciativas que organizou, pero que acabou por non ter continuidade", declara Rodrigues. "E esas cousas acaban por xerar frustración nos axentes culturais, que insisten en atopar camiños para continuar con este diálogo entre os dous países". "Nalgún momento se percibiu un certo entusiasmo na Xunta da Galiza a respecto do que se podía derivar da Lei Paz Andrade", engade Camilo Franco. "Pero todo quedou máis nunha declaración de intencións que na vontade de obter resultados concretos. E o mesmo sucedeu coa serie Motel Valkirias, a coprodución entre a TVG e a RTP, a televisión pública portuguesa, un proxecto que, máis alá dos seus resultados artísticos, podería ser o inicio dun camiño cara á creación dunha cultura de masas que atinxira ao público dos dous países. Pero non se advirte vontade de afondar nesas vías". A dramaturga Vanesa Sotelo, cun longo historial de colaboracións coas estruturas teatrais portuguesas, cre que "está demostrado que o público dos dous lados, cando se enfronta a proxectos serios, esquece os prexuízos que puidesen existir e responde dunha maneira positiva. Mais ten que procurarse a continuidade e a vontade de desenvolver unha aposta seria a este respecto". O fantasma da Revolución Inevitabelmente, a cuestión política proxéctase sobre o tema da comunicación transfonteiriza máis alá dos apoios puntuais a proxectos. O lalinense Ángel Calvo Ulloa, crítico de arte e comisario independente que está a cargo da recentemente aberta Bienal de Coimbra -xunto coa portuguesa Marta Mestre- abordou neste encontro a cuestión do 25 de abril "poñendo sobre a mesa os valores que desencadearon a Revolución. Falamos de procesos incompletos tendo en conta que, nun momento dado da Historia, nas décadas de 1960 e 1970, a comunicación cultural entre a Galiza e Portugal era máis fluída, probabelmente pola solidariedade que espertaba o padecer ditaduras moi semellantes. Pero é obvio que esa situación se resolveu dunha maneira moi distinta en Portugal e no Estado español. Eles fixeron unha revolución e a nós morreunos o ditador na cama, e iso creou unhas dinámicas diferentes que provocan que a actividade cultural se formule dun modo distinto nos dous países". Camilo Franco afonda neste aspecto lembrando que "en Portugal aínda se mantén a idea de que a cultura é un servizo público, mentres que aquí confíase á industria cultural, ou sexa, ao mercado. E iso ten consecuencias no día a día". Vanesa Sotelo subliña que "un problema evidente na relación con Portugal é precisamente que desde o noso lado existe un grao de precariedade e de inestabilidade que non nos permite ofrecer garantías para corresponder satisfactoriamente ás iniciativas xeradas no país veciño. Aínda que os recursos sempre son insuficientes, as estruturas portuguesas ofrecen unha estabilidade da que aquí carecemos, o cal provoca unha certa desigualdade á hora de relacionarnos". "Eu creo que son precisamente esas diferenzas no momento de constituír un Estado democrático as responsábeis de que unha gran parte do público portugués non vexa a Galiza como algo diferente ao resto do Estado español", aventura Calvo Ulloa, "e iso para nós non só é doloroso, senón que nos esixe un esforzo adicional para facer pedagoxía. É certo que, nos últimos anos, dentro das xeracións máis novas da comunidade artística, están comezando a derrubarse moitos muros e o coñecemento mutuo comeza a ser algo máis intenso, pero seguen existindo moitos impedimentos: o principal é que non existe unha política cultural común. Pero non esquezamos outras cuestións que parecen menores pero que teñen a súa importancia, como a indixencia das vías de comunicación ou a falta de atención dos medios ao que sucede do outro lado da fronteira". Camilo Franco retoma este argumento para concluír: "Se cadra soa raro o que vou dicir, pero talvez a cuestión é que estas cousas se xestionan mellor desde un Estado que desde unha Autonomía".