Luísa moveu os marcos. A literatura galega estaba mal contada. Tiña moi boa letra, pero faltáballe a música. E así o argumenta nun tratado fundacional, O outro lado da música, a poesía. Punto de inflexión da crítica literaria, mais que no tempo da súa publicación (1999) pasou totalmente desapercibido. Coa chegada da imprenta naceu unha poesía para ser lida -sen música- que se converteu en sinónimo da poesía toda. Os versos escritos para ser cantados consideráronse un xénero menor. As súas autoras perderon a condición de poetas para ser denominadas letristas.
O complexo de superioridade dos estudos literarios sobre a música popular axiña chega ao absurdo. Cales son os letristas máis prolíficos da música galega (isto é, as persoas que escribiron máis letras de cancións)? Velaí: Rosalía de Castro, Curros Enríquez, Celso Emilio Ferreiro e Manuel María. A proposta de Luísa é revolucionaria: os versos de Cunqueiro ou Manuel Antonio ensánchase, vibran dun xeito moito máis pleno, se a eles nos achegamos dende perspectiva da música.
Música e poesía. Esta é a idea central que agroma ao longo de toda a súa obra, tan diversa. Non coñezo a ningunha outra figura paralela na historia da literatura galega. Levou a praxe o seu pensamento: Música Reservada, así titulou o primeiro libro de poemas. Latexamos coa harmonía e o ritmo da propia realidade. Mais a existencia tamén é dor, disonancia en termos musicais, por iso titulou o segundo libro Ruído.
Finalmente, tras un longo proceso de iniciación e ruptura, Luísa encontrou a súa música. Como lle aconteceu a Novoneyra co Courel, ou coa Terra Chá a Manuel María, a poeta tamén atopou esa contorna cósmica onde vibraba en plenitude o seu propio ser. Estaba ben perto: a súa cidade. En concreto, este é o título do libro. Cidade tatuada na pétrea pel do mar, onde, cando acouga o boureo dos seres humanos, segue a soar un baixo continuo: o océano, a canción do mar do Orzán!
Eufónica emoción
Estes días, en máis de vinte foros por Galiza adiante, teño compartido esta proclama de Luísa Villata. O (re)encontro entre música e poesía é recibido con verdadeira euforia. Case sempre, rematamos cantando xuntas– persoas pouco antes descoñecidas- un fermoso acervo compartido: a poesía feita música. Mais tamén atopei -cómpre dicilo- algunha reticencia. E veu sempre do mesmo lado: o propio gremio da literatura.
É normal. Luísa vai á contra. Sitúa os máis grandes especialistas fóra da súa zona de confort. E fai tremer con ritmo e melodía os máis asentados tópicos da análise literaria. No seu tratado pon en relación a obra de Béla Bártok e Álvaro Cunqueiro. Ambos os dous utilizan elementos populares e arcaizantes como unha forma de modernidade. A nosa erudición en Cunqueiro é total, mais que sabemos de Béla Bártok ? Ou, dito doutro xeito, que formación musical recibimos nas facultades de filoloxía?
Oitocentos anos de poesía (musical)
O seu pensamento ten de ser impulso para este tempo de creatividade que está a vivir a música galega. A pasada cuarta feira participei na XI edición dos Premios Martín Códax, a gran celebración da selva diversa da música contemporánea. Luísa Villalta foi protagonista principal. Porque a música galega leva oitocentos anos sendo soporte da máis alta poesía. Dende os tempos, precisamente, de Martín Códax e de todo cancioneiro medieval. Aínda que -tal acontecía nos meus días de instituto- estudásemos esas cantigas -esas letras de cancións- con moito paralelismo e leixaprén, mais con moi pouca melodía.
A poesía naceu para ser cantada, así principia o texto que Celso Emilio Ferreiro escribiu para o LP Miña Galicia Verde dos Tamara (1974). As nosas avoas -ditadura franquista- non puideron recibir clase ningunha de literatura galega. Mais accederon, en clave de emoción, aos versos de Curros, Rosalía, Francisco Añón, grazas ás cancións que creou para este grupo Prudencio Romo, coa voz de Pucho Boedo. Miles de familias obreiras, emigradas en Suíza, Inglaterra ou Alemaña, cantaron o “Monólogo do vello traballador” de Celso Emilio Ferreiro. Ou, o que é mesmo, o resume en verso da teoría marxista da plusvalía, tal como Luís Ferreiro, o fillo do poeta, me explicou. A pesar deste extraordinario labor de difusión en ningunha clase de literatura ninguén me falou de Prudencio Romo.
Violinista, guitarrista e cantora
Mesmo nestes días de hiper-atención mediática, Luísa segue a ser unha gran descoñecida. Polo menos no que ser refire á súa faceta estritamente musical. Ninguén se ocupou de editar as gravacións de Escaino, o grupo no que participaba na compaña de Paulino Pereiro, Xosé Luís Pereiro e mais Juan Fernán. Grazas a este último, tiven acceso a algúns destes rexistros. Sorpresa absoluta: ademais do seu instrumento por excelencia, o violín, nun tema, “A vasoira”, Luísa toca a guitarra. A semana pasada compartín co Ateneo de Nigrán un petisco doutra peza: “Chora a fame”. E escoitamos da voz da propia Luísa Villalta cantando ese poema do caboverdiano Gabriel Mariano. Abofé que hai tempo que non vivía un momento máis emocionante.
A revolución da creatividade
Mañá, tras dos fastos do Día das Letras, as librarías comezarán a devolver ás editoriais as obras e as biografías da autora para que outros volumes ocupen o seu lugar no trinque. Mais a proclama de Luísa -lume que alampea- continuará, como un verdadeiro impulso de porvir.
Queremos enriquecer o mundo coa nosa diferenza, escribiu Luís Seoane. Tranquilo mestre. Estamos cumprindo. Nestas primeiras décadas do novo milenio -e contra do anunciado por todos os agoiros- a música galega vive un tempo de luz. Creatividade a eito que demanda bons argumentos teóricos. Afortunadamente tal corpus aumenta día a día. Hai poucas semanas publicouse Verso e acorde, relacións entre literatura galega e música pop (1950-2000), o resumo da tese doutoral do profesor Alberto Pombo. Velaí obras xa clásicas como Unha historia da música en Galicia, de Fernando Fernández Rego ou Crónica do folk galego, de Xoán Manuel Estévez e Óscar Losada.
O outro lado da música, a poesía, ao estilo da Ars poetica de Horacio érguese como referente primeiro desta revolución. Diante da visión pequena e limitada da poesía comunmente aceptada, agroman novas formas de talento (o pasado é o futuro, dixo o filósofo). Velaí a obra de Rosalía Fernández ou de Lois Pérez, onde a música non é un recurso, está na cerna mesma da súa creación. Velaí o legado de eufonía que nos deixou Fran Pérez, Narf. O poder sonoro de Mercedes Peón que sublima a súa palabra e a converte en alta poesía. Ou o abraiante discurso -clásico e popular ao tempo- das Fillas de Cassandra.
Abaixo o complexo de superioridade da triste crítica literaria! Abaixo o elitismo e demais repunancias! O futuro leva o nome de Luísa Villalta.
Villalta nas aulas!
Cando falo en público, normalmente boto unha cantarea. E é moi normal que a persoa que debe falar deseguido -sobre todo se é do ámbito académico- comece con esta excusatio: Eu non vou cantar, eu de música nada, he, hé! Como pode ser habitual tal declaración pública de ignorancia? Non coñezo ninguén que diga: eu de xeografía, historia da arte...nada. Precisamos mudar, dende a base, esta triste realidade.
Precisamos que o profesorado de música e literatura comece traballar dun xeito conxunto. Ritmo e palabra para que o alumnado poda acceder a esta forma plena de emoción e coñecemento. Por iso hoxe -primeiro día do futuro- publicamos este manifesto.
Persoas promotoras
Cris Asenjo (música e profesora de música), Alberto Pombo (profesor de lingua e literatura), Ana Pillado Vega (profesora e artista multidisciplinar), Uxía (música), Lupe Blanco (regueifeira), Manuel Maseda (músico e profesor de música), Xurxo Souto (músico e escritor). Neste momento superamos os catrocentos apoios. Ao carón, o texto. Se che presta, asina en change.org.
Polo reencontro no ensino da música e a poesía
Se consideramos rectamente a poesía non é outra cousa que ficción retórica composta en música.
Con esta cita de Dante (De vulgari eloquentia) principia O outro lado da música, a poesía. O tratado de Luísa Villalta, de 1999, que a sitúa como unha figura única, realmente orixinal, dentro da escrita contemporánea. Porque Luísa Villalta amplía o concepto do que é literatura: a poesía é máis plena, cando tamén é música.
Na súa orixe —e até a chegada da imprenta— ambas as dúas artes foron o mesmo e a súa relación continuou vizosa até o presente. A literatura galega principiou sendo música: as cantigas medievais. A música campa no título da primeira gran obra do Rexurdimento: Cantares gallegos.
Mais nas clases de literatura —en escolas e institutos— soa moi pouca melodía. Porque tampouco houbo música nas facultades de filoloxía onde se formou o seu profesorado.
Tal carencia vén de moi atrás. Platón ponderaba os instrumentos apolíneos, que propician a orde social, mais ignoraba os dionisíacos, eses que traen a revolución da festa.
Este desleixo pasou á igrexa católica, e dende aí ao mundo académico contemporáneo.
A canción popular é moitas veces tratada como un coñecemento menor e prescindíbel. As persoas que escriben versos para cancións nin sequera son consideradas poetas. Dinlles: letristas.
É tempo de superar complexos de superioridade e vellos prexuízos académicos. É tempo de procurar —principiando polo ensino— o reencontro entre a música e a poesía.
Axiña pasarán os fastos do Día das Letras. Mais a mensaxe de Luísa Villalta segue a vibrar como manifesto neste tempo de revolución que está a vivir a música (e a poesía) galega.
Medre a música! Medre a poesía! Medre a palabra de Luísa Villalta!
